مجله مدیا اکسپرس (Media Express) که مجله اختصاصی مسائل خاورمیانه است، در شماره آوریل سال ۲۰۱۷، مقاله ای به نام “سیل و سیل زدگی در ایران” از آقای دکتر “خلیل خانی” استاد دانشگاه تهران و استاد سابق دانشگاه گوتینگن آلمان، انتشار داد. جالب است که ایشان در دوسال قبل از وقوع سیل ودر زمانی که ایران با خشکسالی و کم آبی دست و پنجه نرم می کرد، از سیل و عواقب آن غافل نبود و به این مقوله پرداخت. حالا که قسمت بزرگی از کشور دچار سیل زدگی شده، این مقاله می تواند ما را با سیل و عواقب آن و شیوه های کنترل و بازسازی سیل زدگی آشنا کند. لطفاً توجه بفرمائید.

سیل چیست و چگونه تشکیل می شود؟

سیل یکی از شایع ترین و پر هزینه ترین بلایای اجتناب ناپذیر طبیعی است که همواره به زندگی و اموال انسانها آسیب می رساند. آسیب های اقتصادی ناشی از سیل فراوان است. خسارات سیل تایلند که در سال ۲۰۱۱ اتفاق افتاد حدود ۴۰ میلیارد دلار و سیل چین در سال ۱۹۹۸ حدود ۳۰ میلیارد دلار تخمین زده می شود. در فاصله بین سال های ۱۹۹۸ و ۲۰۱۱ سیل هائی در ایالات متحده، کره، پاکستان و آلمان، اتفاق افتاده که بین ۵/۹ تا ۱۸ میلیارد دلار خسارت در بر داشته. به همین دلیل مسئولین هر کشور موظف هستند همه سعی خود را برای محدود کردن خسارات و محافظت از جان و مال مردم بکار ببرند. سیل در واقع افزایش موقت و ناگهانی روان آب ها است، به شکلی که از مسیر طبیعی خود خارج شود و به محیط اطراف آسیب برساند. سیل ها معمولاً به عنوان رویدادی شناخته می شودکه تحت تاثیر آب و هوای قرار دارند و توپوگرافی و سطح پوشش گیاهی متطقه، شدت یا ضعف آنها را به وجود می آورد. سیل ها به چند شیوه جاری می شوند، یکی به دلیل بارش سنگین باران در زمانی کمتر از شش ساعت، یا بارش های مداوم بیش از ۲۴ ساعت، یا ذوب شدن سریع توده های بزرگ برف در کوه ها و یا شکسته شدن سدها و آببند ها. سیل های شدید معمولاً به دلیل ترکیبی از بارش باران های سنگین و ذوب برف های کوه و سرریز شدن سدها، به وجود می آید. به دلیل کوهستانی بودن کشور ما، در بیشتر مواقع علت اصلی سیل و سیلاب در ایران، بارش شدید باران و آب شدن هم زمان برف ها است.

آیا سیل پدیده است که عصر مدرن و به دلیل دستکاری طبیعت بوجود می آید، یا اینکه در طول تاریخ سابقه داشته؟

درباره سابقه سیل و سیلاب در خاورمیانه، روایات فراوانی در متون باستانی وجود دارد. همچنین علائمی از سیل های باستانی در کنار دو رودخانه، دجله و فرات، هم اکنون نیز قابل رویت است. تعداد زیادی سنگ های بزرگ در جنوب شرقی بین النهرین دیده می شود که ضخامت آنها در حدود ۴۰ سانتی متر است و حتی ضخامت یکی از این سنگ ها به ۳ متر می رسد که از سیل های باستانی به جا مانده است. همچنین لایه ضخیمی از رسوبات سیل به قطر ۵/۲ متر، در امتداد رودخانه فرات، در حدود ۲۰۰ کیلومتری جنوب شرقی بغداد و در نزدیکی شهر باستانی شوریپاک ( تل فرا فعلی) به جا مانده، که سن آن به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد می رسد. بسیاری از لایه های رسوبی در جنوب شرقی بین النهرین و در خاورمیانه، نشان دهنده این است که سیل از ایام بسیار دور در این منطقه اتفاق می افتاده.

جاری شدن سیل چه مشکلاتی را به بار می آورد؟

 مشکلات سیل به دو دسته تقسیم می شوند یکی مشکلات فوری و دیگری مشکلات دراز مدت، البته سیل مواهبی هم با خود دارد. دشت های سیل گیر اغلب سکونت گاه انسانی ها و محل فعالیت های کشاورزی آنها است، به همین دلیل در کوتاه مدت سیل باعث تخریب منازل، مزارع، پل ها، جاده ها و ازبین رفتن احشام اهلی و حیوانات حیات وحش می شود. البته بدترین عوارض سیل این است که موجب از بین رفتن جان انسانها می شود. مشکلات طولانی مدت سیل شامل خسارت های اقتصادی، بی جا و مکان شدن و کوچ اجباری مردم سیل زده، فرسایش خاک و از بین رفتن درختان و مراتع، رسوب گذاری شدید رودخانه ها در پشت سدها و کاسته شدن از حجم مخزن آنها است. مواهب سیل می تواند شامل پر شدن حجم خالی سدها، پر آب شدن رودها و مخازن آب زیر زمینی و بالا رفتن راندمان چاه های آب در طولانی مدت، نمک زدائی از زمین های شور، جلوگیری از حرکت ریزگردها و به جا ماندن رسوب مغذی در مزارع می باشد. این رسوب ها در سالهای بعد باعث افزایش راندمان کشاورزی خواهند شد. سیلاب ها اگر به درستی مدیریت شوند، می توانند یکی از منابع اصلی شارژ آبهای زیرزمینی  و باروری کشاورزی درر دشت های سیلابی مانند دشت خوزستان بشوند.

 چه عواملی باعث افزایش میزان و قدرت سیل می شود؟

اگر رطوبت خاک حوضه سیل، از طریق بارندگی های قبلی اشباع شده باشد، یا به دلیل خشکسالی طولانی گلِ زمین پخته و به حالت سفال درآمده باشد و یا سنگ های منطقه از جنس گرانیت و سنگ های غیر متخلخل و خاک آن از جنس رس باشد و یا خاک مراتع به دلیل عبور و مرور و چرای دام ها فشرده شود، یا پوشش گیاهی منطقه به دلیل چرای بی رویه دام ها تنک باشد و مردم درخت ها را برای استفاده از چوب یا بدست آوردن زمین بیشتر برای کشاورزی و شهرسازی، جنگل زدائی کرده باشند، آب در مسیر سیل با سرعت حرکت خواهد کرد و بدون نفوذ به داخل زمین، با شدت وارد رودخانه ها و مسیل ها خواهد شد و قدرت تخریب آن افزایش پیدا می کند. یکی دیگر از عوامل افزایش تخریب سیل، سطوحی است که به دلیل خانه سازی و جاده سازی، نفوذ ناپذیر شده اند. تخلیه زباله های بتنی و شیرابه زباله ها و رها کردن زباله و نخاله، به خصوص مواد پلاستیکی در دخل و اطراف مسیرهای جریان آب، علاوه بر جلوگیر از نفوذ آب به زمین، باعث تجمع آن در مسیرها شده و از توان تخلیه رودخانه ها ومسیل ها می کاهد.

رعایت کردن چه مسائلی باعث کاهش خطرات و خسارت سیل می شود؟

پیش بینی دقیق هواشناسی به صورت کوتاه مدت و بلند مدت، عملیات موثر و علمی آبخیرداری و آبخوان داری، جا نمایی صحیح سدها و بند ها و سیل برگردان ها، ترمیم و محافظت از پوشش گیاهی زمین اععم از پوشش درختان و گیاهان، زهکشی و لایروبی به موقع رودخانه ها و مسیل ها، جلوگیری از جنگل زدائی و چرای بی رویه دام، آماده نگاه داشتن و تخلیه تدریجی مخازن سدها در فصول پرخطر، از اقداماتی است که می تواند از وقوع سیل جلوگیری کند، یا از آسیب سیل بکاهد.

پیش بینی هواشناسی چه نقشی در کنترل سیل بازی می کند؟

پیش بینی هواشناسی ابزار قدرتمندی است که به مقامات کمک می کنند تا غافل گیر نشوند و به موقع برای کنترل سیل اقدام کنند. دانشمندان رشته هوا شناسی با استفاده از داده های حاصل از فشار و دمای هوا و با برسی حجم و جهت حرکت ابرها، با استفاده از بالن های و ماهواره های هواشناسی، می توانند الگوهای آب و هوایی منطقه را پیش بینی کنند و اطلاعات و داده ها را به سیستم های اطلاع رسانی و مدیران مسئول ارسال کنند، تا آنها به موقع پیشگیری های لازم را انجام دهند و مردم را از شرایط اضطراری با خبر نمایند و مناطق خطرناک را تخلیه کنند.

آیا ساختن سدها برای جلوگیری از خسارات سیل مفید هستند؟

کنترل سیل و مدیریت این بلای طبیعی، امری ضروری است. یکی از روش ها کنترل سیل احداث مخازن ذخیره آب است. مخازن را می توان روش مفیدی برای کنترل سیل، به ویژه در مناطقی که الگوی بارندگی نامنظم دارند به حساب آورد. یک مخزن می تواند به شکل دریاچه طبیعی یا مصنوعی، آب بند و یا به شکل سد و بند باشد. در طول دوره بارندگی می توان آب را در مخازن ذخیره کرد و در فصل ها و دوره های خشکسالی آب را آزاد نمود. سدهای سازه های هستند که توسط انسان برای جذب آب و تغییر اندازه و زمان حرکت آن در پایین دست، طراحی شده اند و دارای دروازه هائی به منظور کنترل جریان آب و کاهش یا افزایش میزان ذخیره سد است. سدها اگر با محاسبات فنی دقیق و جانمائی صحیح ساخته شوند، قادر هستند به عنوان یک وسیله دفاعی در مقابل سیل عمل کنند. ولی سدهائی که با ارزیابی دقیق زیست محیطی ساخته نشده اند، می توانند اثرات منفی هم در بر داشته باشند و خطر سیل را افزایش دهند. سد اگر به درستی ساخته نشود، می تواند به دلیل انباشت آب بشکند، یا آب از تاج آن سرریز شود و به قدرت سیل بیفزاید. سدهای غیر اصولی تغییرات عمیقی در مسیر پائین دست خود می دهند که منجر به افزایش تخریب سیل می شود. با بالا آمدن سطح آب زیرزمینی در نواحی پیرامون یک سد و اشباع شدن خاک اطراف آن، خطر گسترش منطقه سیل و بروز مشکلات مربوط به زهکشی، همواره افزایش می یابد.

چه خطراتی سلامت سیل زدگان را تهدید می کند؟

گذشته از خطرات فوری سیل که باعث کشته و زخمی شدن انسانها و دام وطیور و حیوانات وحشی می شود، سیل می تواند خطر گسترش بیماری های مسری را افزایش دهد. به علت آلودگی احتمالی منابع آب و راه پیدا کردن سیلاب به توالت ها و فاضلاب شهری و روستائی و عدم امکان استفاده مردم از توالت های بهداشتی، انواع بیماری های همچون تب تیفوئید یا حصبه، وبا، لپتوسپیروز و هپاتیت A می تواند گسترش یابند. سیلابی که برای مدت طولانی بر روی زمین می ماند، می توانند منجر به افزایش قابل توجه زیستگاه پشه ها شود. این اتفاق باعث گسترش مالاریا و سالک و سایر بیماری هائی است که از طریق پشه انتقال پیدا می کند. سایر خطراتی که سیل زدگان را تهدید می کند مواردی هستند مانند شکسته شدن خطوط لوله گاز، فرو ریختن ناگهانی ساختمانهای آسیب دیده و غرق شدن افراد در رودخانه ها و چاه های محلی، رانش و نشست ناگهانی زمین و مواردی از این قبیل است. بعد از سیل معمولاً مشکل کمبود آب آشامیدنی پیش می آید چون منابع آب شرب آلوده و گل آلود می شود، از طرفی ممکن است به تاسیسات تصفیه و توزیع آب نیز آسیب وارد آید. از دیگر مشکلات سیل از دسترس خارج شدن وسایل رفاهی، وسایل پخت و پز، امکانات استحمام، تعطیل شدن مدارس، از دست رفتن درآمد گردشگری و تعطیل شدن بسیاری از حرفه ها است، این شرایط احتمالاً مردم را وادار به کوچ موقت خواهد کرد. متاسفانه در بسیاری از مواقع این کوچ به دلایل اقتصادی و اجتماعی، تبدیل به مهاجرت دائمی می شود و عده ای از مردم، دیگر به مناطق سیل زده باز نمی گردند. همین مسئله باعث از رونق افتادن زندگی کسانی می شود که در منطقه باقی می مانند. پس از یک سیل بزرگ، بی ثباتی اقتصادی و بهم ریختن معیشت مردم می تواند منجر به فقر و قحطی گسترده شود.