در پی عهدنامه ترکمنچای، رود ارس در سال ۱۲۰۶ به عنوان مرز ایران و امپراطوری روسیه تعیین و تمامی مناطق شمال این رود از ایران جدا و به خاک روسیه الحاق شد. این رودخانه که ۱۰۷۲ کیلومتر طول دارد، از ارتفاعات هزار برکه در جنوب ارزروم در کشور ترکیه سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن به رود آرپا، وارد مرز ایران می شود و از نزدیک شهر جلفا، تا منطقه پارس‌آباد در استان اردبیل، به طول حدود۴۵۰ کیلومتر، مرز مشترک ایران با ارمنستان و جمهوری آذربایجان را تشکیل می دهد. این رود سرانجام وارد جمهوری آذربایجان شده به دریای خزر می ریزد. آورد سالیانه آب رود ارس حدود ۹۰۰۰ میلیون متر مکعب است و حوضه آبریز آن حدود ۱۰۰ هزار کیلومتر مربع مساحت دارد، از این مقدار حدود ۴۰ درصد در خاک ایران، ۴۰ درصد در خاک جمهوری آذربایجان و ارمنستان و ۲۰ در صد در خاک ترکیه واقع شده است.
در تمامی قرارداد‌هایی که در رابطه با آب رودخانه ارس بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی سابق منعقد شده بود، همواره سهم هرکدام از دو طرف، معادل ۵۰ در صد از آب ارس در نظر گرفته شد. آخرین موافقتنامه درخصوص رودخانه ارس، بین ایران و شوروی در سال ۱۳۶۷ تصویب شد. در این موافقتنامه، بار دیگر به سهم ۵۰ درصدی ایران از آب ارس تاکید می شود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، این کشور به چندین کشور مستقل تقسیم شد، از جمله در مرز ایران دو کشور ارمنستان و آذربایجان بوجود آمدند. در نتیجه سهم کشور ما از ارس بدون هیچ دلیل محکمه پسندی به یک سوم کاهش پیدا کرد. با خود تصور کنید اگر روسیه در این منطقه به ۴ کشور تقسیم می شد، لابد سهم آب ایران که در تمام طول مسیر مجاور کرانه جنوبی رود است، باید به یک پنجم تقلیل پیدا می کرد؟
طبق توافق بین دولت‌های ذینفع در آب رود ارس، همگی تعهد کرده اند که برای نیاز‌های محیط زیستی منطقه، همواره ۳۵ مترمکعب در ثانیه و به عبارتی حدود ۱۰۰۰ میلیون مترمکعب در سال، در مسیر رودخانه آب جریان داشته باشد. یعنی دولت‌های ذینفع نمی‌توانند برای تامین نیاز‌های محیط زیستی و آب مصرفی خود در حوضه رود ارس، به صورت لجام‌گسیخته و غیر قانونمند، نسبت به اجرای طرح‌های سدسازی و توسعه طرح های برداشت آب، اقدام کنند.
کشور ترکیه که بر سرچشمه این رود بزرگ نشسته است، در سال های اخیر با احداث ۱۴ سد از جمله پروژه‌های آناتولی شرقی موسوم به داپ (DAP) نسبت به برداشت بی رویه از آب سر چشمه‌های رود ارس اقدام کرده است. از سوی دیگر کشور ارمنستان نیز در اثر سدسازی و همچنین نیروگاه‌های اتمی متسامور، باعث تنزل کمیت و کیفیت رودخانه ارس شده است. کشور ترکیه در پروژه آناتولی شرقی برای برداشت حدود ۳۰۰۰ میلیارد مترمکعب آب برنامه ریزی دارد. تاکنون تعداد هفت سد از این پروژه به بهره‌برداری رسیده که شاخص‌ترین آن، سد «کاراکورت» در ناحیه «ساری‌قمیش» با حجم ۱۴۰۰ میلیون مترمکعب است. در همین رابطه دولت ارمنستان نیز در حوضه آبریز ارس ساخت بیش از ۱۳۰ سد مخزنی و سد انحرافی با حجم ۳۵۰۰ میلیون مترمکعب را در برنامه خود دارد که تاکنون ۳۱ طرح به بهره‌برداری رسیده و بقیه در حال اجرا است.
وسعت اراضی کشاورزی ایران که از رود ارس تغذیه می شوند، در سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل حدود یکصد هزار هکتار تخمین زده می‌شود. در مجموع نیاز آبی این اراضی بیش از ۱۵۰۰ میلیون مترمکعب برآورد می‌شود که ۵۰ درصد حقابه ایران قادر به تامین نیاز آبیاری کشاورزی این سه استان است. البته زمانی که اقدامات دو دولت ترکیه و ارمنستان برای اجرای تمامی سد‌های در دست اقدام محقق شود، یک چالش جدی برای اراضی تحت پوشش ارس به وجود خواهد آمد.
کمیسیون توسعه پایدار اتاق ایران، به تازگی گزارشی از اثرات و عواقب پروژه آناتولی شرقی (داپ) بر منابع آبی شمال غرب ایران منتشر کرده که نشان می‌دهد فقط این پروژه ۳۰ درصد از سهم آب ایران از رود ارس را کاهش می‌دهد. در چنین شرایطی یک چالش جدی برای اراضی تحت آبیاری رود ارس در سه استان شمال غربی ایران به وجود خواهد آمد و از هم اکنون باید منتظر شنیدن خبر خشک و بایر شدن دشت مغان باشیم.
چون پروژه های سدسازی ترکیه و ارمنستان به این دو کشور کمک می کند تا ذخایر آب خود را بالاتر از حد نرمال نگاه دارند، پس تمایلی به متوقف کردن ساخت سد بر روی سرشاخه های رود ارس را نخواهند داشت. از طرفی واکنش ایران به ساخت سد بر روی رودخانه ارس، بیش از آنکه یک مناقشه دیپلماتیک ساده بین همسایگان باشد، یک مشکل امنیت ملی است که ممکن است حل آن به درازا بکشد. پس بهتر است وزارتخانه های نیرو و جهاد‌کشاورزی از هم اکنون کاهش آب ارس را پیش‌بینی کنند و قبل از اینکه مشکلاتی مانند حوضه آبریز زاینده‌رود اتفاق بیفتد، برنامه‌های کاهش مصرف آب از طریق آبیاری تحت فشار و استفاده از الگوی کشت کم آب بر را به طور جدی در پیش بگیرند تا در آینده نه چندان دور و با کاهش محسوس جریان آب ارس، غافلگیر نشوند.
یک دیدگاه بنویسید