در اوایل ماه دی، شرکت کنترل کیفیت هوا، اعلام نمود در ۹ ماه گذشته تنها دو روز هوای سالم در تهران وجود داشته. این درحالی است که دو سال قبل تعداد روزهای هوای پاک تهران ۱۵ روز بود. دیگر اینکه امسال برای نخستین بار هوای تهران وضعیت قرمز را پشت سر گذاشت و وارد وضعیت بنفش، یعنی هوای بسیار آلوده شد. این دو اخطار به ما نشان می دهد که آلودگی هوای شهرهای بزرگ سال به سال در حال افزایش است. به راستی این آلودگی کشنده تا کجا می خواهد جلو برود؟
آلودگی هوای پایتخت بیش از ۶ دهه است که سابقه دارد. اما نخستین زنگ خطر جدی درباره آلودگی هوای تهران، در سال ۱۳۷۴ به صدا درآمد. در آن سال یکصد نفر از کارشناسان و مدرسان محیط زیست، نشستی برگزار کردند و متنی را تحت عنوان «هوای تهران ۷۴» منتشر نمودند. در این متن، برای نخستین بار از آلودگی هوای پایتخت به عنوان یک «بحران ملی» که راه مقابله با آن «عزم ملی» است، نام برده شد.
برای مقابله با این«بحران ملی» در هر دو قانون برنامه دوم و سوم توسعه که درسال های ۱۳۷۳ و ۱۳۸۳ تصویب شد، دولت موظف گردید تا نسبت به کاهش میزان آلودگی هوای تهران، مشهد، تبریز، اراک، اهواز، شیراز و اصفهان اقدام کند. در همین راستا هیات دولت “برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران” را تصویب نمود. طبق این مصوبه قرار شد خودروهای فرسوده به سرعت از رده خارج شوند. در پاییز سال ۱۳۸۶ نیز «طرح جامع حمل و نقل و ترافیک تهران» تهیه و تصویب شد. در این طرح بار دیگر تاکید گردید که کیفیت سوخت باید ارتقاء پیدا کند و کلیه خودروها و موتورسیکلت های فرسوده از رده خارج شوند. در پی این مصوبه، پلیس راهنمایی و رانندگی در اسفند ۱۳۹۴ اعلام کرد که همچنان یک میلیون و ۲۵۰ هزار خودروی فرسوده در کشور در حال حرکت هستند. این رقم اکنون به ۱۰ میلیون موتورسیکلت و ۷ میلیون خودرو فرسوده رسیده است.
البته نباید فراموش کنیم که ایران، تنها کشوری نیست که با آلودگی هوا دست و پنجه نرم می کند. هم اکنون شهرهای پیشاور، پکن، دهلی، شانگهای، سائوپولو و چندین شهر بزرگ و کوچک دیگر، به صورت میانگین از تهران آلوده تر هستند. البته کلان شهرهایی مانند نیویورک، واشنگتن و ونکوور نیز وجود دارند که به دلیل تعداد خودرو و جمعیت زیاد، هموار مستعد آلودگی هوا هستند، ولی متولیان این شهرها توانسته اند با برنامه ریزی اصولی و مدیریت صحیح، هوای شهرهای خود را همواره پاک نگاه دارند. در این میان دو شهر لندن و مکزیکوسیتی زمانی از تهران آلوده تر بودند، ولی اکنون دارای هوای سالم هستند و از لیست شهرهای آلوده جهان خارج شده اند.
در زمستان سال ۱۹۵۲، در شهر لندن به دلیل وارونگی هوا و آلودگی ناشی از تردد خودروهای فرسوده و مصرف زغال سنگ در صنایع و اجاق های خانگی، ظرف مدت ۵ روز ۱۳ هزار نفر مردند و ۱۰۰ هزار نفر در بیمارستان ها بستری شدند. روزنامه دیلی تلگراف در آن زمان نوشت، وقتی تابوت در شهر نایاب شد، مقام‌های کشور به فکر چاره‌ای برای این بحران افتادند. پارلمان انگلستان فوراً «لایحه هوای پاک» را به تصویب رساند. طبق این قانون سوزاندن زغال سنگ در منازل محدود و سپس ممنوع شد، کارخانه‌ها نیز در بازه زمانی مشخص به مناطق دور از شهرها منتقل شدند. به موازات این اقدامات، وسایل نقیله عمومی اعم از مترو و اتوبوس گسترش پیدا کرد. سپس برای افرادی که می‌خواستند با خودرو، وارد مناطق مرکزی لندن شوند عوارض سنگین در نظر گرفته شد.
همین اقدامات باعث شد ظرف مدت کوتاهی از آلودگی هوای لندن کاسته شود. اکنون نیز پس از گذشت ۷۰ سال سیاست هوای پاک، همچنان در لندن و شهرهای بزرگ انگلستان در حال اجرا است. چندانکه در سال های اخیر، دولت برای افزایش سهم خودروهای برقی در حمل و نقل شهری، اتوبوس ها را بتدریج برقی کرد و به دارندگان تاکسی برای خرید اتومبیل برقی وام کم بهره پرداخت می کند. از طرفی زیرساخت های شارژ باطری در سطح شهر گسترش پیدا کرده.
یکی دیگر از شهرهایی که زمانی به دلیل آلودگی هوا در حال فروپاشی بود، مکزیکوسیتی پایتخت مکزیک است. این شهر شباهت زیادی به تهران دارد، چون در محاصره کوه‌های بلند قرار گرفته و پدیده وارونگی همه ساله در آنجا اتفاق می افتد. این کلان شهر با جمعیت۲۰ میلیونی، در سال ۱۹۹۲ در صدر جدول آلوده‌ترین شهرهای دنیا قرار داشت. بحرانی بودن اوضاع سبب شد دولت مکزیک برنامه‌ای جامع برای کاهش آلودگی هوا طراحی کند و به صورت منسجم و سریع، چندین راهکار را به صورت موازی اعمال نماید. گسترش سیستم نقلیه عمومی، کاهش استفاده از خودروهای شخصی، بهبود استاندارد خودروها، اصلاح کیفیت بنزین، حذف خودروهای فرسوده، انتقال کارخانه‌ها و مراکز صنعتی به مناطق دور از شهر، از جمله این اقدامات بود. در نتیجه مکزیکوسیتی اکنون شاهد کاهش ۹۰ درصدی سُرب معلق در هوا، کاهش ۷۰ درصدی مواد شیمیایی سرطان‌زا و نیز کاهش ۷۵ درصدی سطح اُزن شده است. با این تغییرات، تعداد روزهای پاک در این شهر، اکنون به ۲۳۷ روز رسیده و دیگر نام مکزیکوسیتی حتی در میان ۲۵ شهر آلوده جهان نیز به چشم نمی‌خورد. تجربه موفق مکزیکوسیتی و لندن نشان می دهد که با بررسی دقیق عوامل مشکل زا و اتخاذ تصمیمات صحیح و مداومت در پیگری می‌توان گام‌های موثری در جهت رفع مشکل آلودگی هوا برداشت.
متاسفانه در کشور ما طی ۳ دهه گذشته، در مورد کنترل آلودگی هوا، اشتباهات زیادی اتفاق افتاده. مثلاً با هزینه دو طبقه کردن اتوبان صدر که باعث تردد بیشتر اتومبیل ها شد، امکان داشت که ۷۵ کیلومتر به خطوط مترو شهر تهران اضافه شود. در سال ۱۳۹۵ معاون سازمان محیط زیست اعلام کرد که عوارض گمرک خودروهای هیبریدی و برقی صفر خواهد شد، این اتفاق هرگز نیفتاد تا اینکه از سال ۱۳۹۷ واردات خودروی جدید به کلی ممنوع شد، یعنی به شکلی تردد اتومبیل های فرسوده و قدیمی به رسمیت شناخته شد. اکنون هم که کار به جای خطرناکی رسیده و قرار است دوباره خودروی با کیفیت وارد شود، صحبت از تعرفه۴۰ درصدی به جای تعرفه صفر، برای خودروهای هیبریدی و برقی مطرح است. در این میان سوزاندن مازوت در نیروگاه ها و صنایع مجاور شهرها و توزیع بنزین کم کیفیت پتروشیمی هم، کار را پیچیده تر کرده است. البته لیست اشتباهات بسیار فراتر از این مقدار است.
با این حجم از بی برنامگی و سوء مدیریت، آیا می توان امیدوار بود که در جهت حفظ سلامت شهروندان، قدمی موثر برای کاسته شدن از آلودگی هوای شهرهای بزرگ و صنعتی برداشته شود؟
شهریار بدیعی
یک دیدگاه بنویسید